استیکینگ چیه؟
استیکینگ یکی از مفاهیم جالب دنیای کریپتوعه که هم به کارکرد درست شبکه‌های بلاک‌چینی کمک می‌کنه، هم یه راهی برای سرمایه‌گذاراست که بتونن با دارایی دیجیتالشون سود دربیارن.
به طور ساده، استیکینگ یعنی قفل کردن یه مقدار مشخصی از یه ارز دیجیتال توی یه کیف‌پول، به‌طوری که اون ارز بتونه توی تأیید تراکنش‌ها یا تأمین نقدینگی شبکه استفاده بشه. این فرآیند تو شبکه‌هایی استفاده می‌شه که الگوریتم اجماع‌شون «اثبات سهام» (Proof of Stake یا PoS) هست.
تو این مدل، اجماع شبکه توسط «ولیدیتورها» انجام می‌شه؛ یعنی کسایی که ارز دیجیتال رو استیک می‌کنن و تراکنش‌ها رو بررسی و تأیید می‌کنن. برای اینکه یه نفر بتونه ولیدیتور بشه، باید یه مقدار مشخص از اون ارز دیجیتال رو توی کیف‌پولش قفل کنه. وقتی این کارو کرد، دیگه می‌تونه به ازای ارز استیک‌شده‌ش، پاداش دریافت کنه.
استیکینگ چجوری کار می‌کنه؟
استیکینگ به دارنده‌های ارز دیجیتال این امکان رو می‌ده که با قفل کردن کوین‌هاشون توی یه کیف‌پول مخصوص، سود به‌دست بیارن. این روند یه جورایی شبیه حساب پس‌اندازه؛ تا وقتی که پولت توی حساب بمونه، برات سود می‌سازه. میزان سودی هم که از استیکینگ درمیاد، بستگی داره به مقدار کوینی که استیک کردی و مدت‌زمانی که اونا رو قفل نگه داشتی.
برای شروع استیکینگ، اول باید کیف‌پول مخصوص اون پروژه‌ای که می‌خوای توش استیک کنی رو راه بندازی. یه نکته مهم اینه که وقتی استیک می‌کنی، در واقع داری کوین‌هاتو «واگذار» (delegate) می‌کنی. یعنی کوین‌ها همچنان توی کیف‌پولت باقی می‌مونن و جابه‌جا نمی‌شن. با این کار، هم کنترل کامل دارایی‌تو حفظ می‌کنی، هم به امنیت شبکه کمک می‌کنی. این کارو می‌تونی مستقیم با راه‌اندازی نود خودت انجام بدی یا اینکه کوین‌هاتو توی کیف‌پول یه ارائه‌دهنده نگه داری.
اثبات سهام (Proof of Stake یا PoS)
دلیل اینکه شبکه‌هایی که از مدل PoS استفاده می‌کنن، گزینه‌ای سازگارتر با محیط زیست نسبت به مدل PoW به حساب میان، به مصرف انرژی خیلی کمترشون برمی‌گرده. تو سیستم PoS، دیگه خبری از ماینری نیست که با حل مسائل سخت محاسباتی، جایزه بگیره؛ به جاش، یه "ولیدیتور" که مقدار مشخصی از توکن‌های اون شبکه رو استیک کرده، به‌صورت تصادفی انتخاب می‌شه و پاداش می‌گیره. این روش نیاز به قدرت پردازشی بالا نداره و در نتیجه، مصرف انرژی زیادی هم نمی‌طلبه.
علاوه بر این، مدت زمان استیک و مقدار کوین استیک‌شده هم روی انتخاب ولیدیتور تأثیر می‌ذاره؛ این یعنی عدالت و امنیت بیشتری هم وارد سیستم می‌شه. این مدل باعث می‌شه بهره‌وری انرژی حداکثری باشه و تأثیرات مخرب زیست‌محیطی نسبت به شبکه‌های PoW به‌طرز چشم‌گیری کاهش پیدا کنه.
تو یه شبکه PoS، کاربرا می‌تونن با قفل کردن توکن‌هاشون توی یه قرارداد هوشمند (مثلاً برای تبدیل شدن به ولیدیتور) توی تأیید تراکنش‌ها شرکت کنن. ولیدیتورها وظیفه دارن شبکه رو همیشه فعال و به‌روز نگه دارن و جلوی هر نوع سوءاستفاده یا کنترل شبکه توسط یه فرد یا گروه رو بگیرن. این توکن‌هایی که استیک می‌شن — که معمولاً هم توکن بومی اون شبکه هستن — روی بلاک‌چین قفل می‌شن و نقش ضمانت یا تعهد رو دارن.
اثبات سهام نمایندگی‌شده (Delegated Proof of Stake یا DPoS)
شبکه‌هایی که از مدل DPoS استفاده می‌کنن، سعی دارن فرآیند PoS رو دموکراتیک‌تر کنن و با اضافه کردن یه سری قوانین جدید برای انتخاب ولیدیتورها، شرایط رو عادلانه‌تر کنن. هدفشون اینه که حتی اونایی که مقدار کمی کوین استیک کردن هم بتونن شانس انتخاب شدن برای تأیید بلاک رو داشته باشن.
تو این سیستم، ولیدیتورها مستقیماً توسط همه شرکت‌کننده‌ها انتخاب نمی‌شن؛ به‌جاش، همه کاربرا به نسبت مقدار کوینی که استیک کردن، حق رأی می‌گیرن و با این رأی‌ها، نماینده‌هایی رو انتخاب می‌کنن که بهشون «شاهد» (witness) یا «نماینده» (delegate) گفته می‌شه.
توی شبکه‌های DPoS، وظیفه تأیید بلاک‌ها به عهده همین witnessهاست، در حالی که delegateها بیشتر نقش نظارتی دارن: امنیت شبکه رو بررسی می‌کنن، پیشنهاد تغییرات می‌دن، فرآیندهای مدیریتی شبکه رو راه می‌ندازن و کلاً مسئول هماهنگی و بهبود وضعیت کلی شبکه‌ان.
یکی از معروف‌ترین بلاک‌چین‌هایی که از DPoS استفاده می‌کنه، شبکه‌ی TRON هست؛ یه پلتفرم برای اپلیکیشن‌های غیرمتمرکز (dApps). به‌خاطر استفاده از DPoS، TRON طبق گزارش‌ها تراکنش‌ها رو سریع‌تر و با کارمزد پایین‌تری نسبت به بلاک‌چین‌های PoS دیگه پردازش می‌کنه. این شبکه فقط ۲۷ تولیدکننده‌ی بلاک نماینده داره که بهشون می‌گن "نماینده‌های فوق‌العاده" (Super Representatives) و وظیفه‌ی مدیریت اعتبارسنجی بلاک‌چین ترون رو به عهده دارن.
جریمه‌ی Slashing توی استیک کردن یعنی چی؟
اگه یه ولیدیتور(validator) رفتار نادرستی داشته باشه، ممکنه امنیت شبکه رو به خطر بندازه، باعث بشه کاربران بهش بی‌اعتماد بشن و حتی ارزش اون ارز دیجیتال پایین بیاد.
برای جلوگیری از این اتفاق، بلاک‌چین‌های مبتنی بر اثبات سهام (PoS) یه‌جور سیستم تنبیهی به اسم slashing دارن.
توی slashing، اگه پروتکل تشخیص بده یه ولیدیتور رفتار مخربی داشته، بخشی یا حتی کل توکن‌هایی که استیک کرده، ازش گرفته می‌شه.
از دلایل رایج این جریمه می‌تونیم به پیشنهاد دادن بلاک‌های نامعتبر یا آفلاین بودن بیش از حد (downtime) اشاره کنیم. این کارا باعث می‌شن که پروتکل ولیدیتور رو جریمه کنه و بخشی از استیکش رو مصادره کنه.
آیا همه ارزهای دیجیتال قابلیت استیکینگ دارن؟
نه، همه ارزهای دیجیتال قابلیت استیکینگ ندارن. این ویژگی معمولاً مخصوص اون دسته از ارزهایی هست که از الگوریتم اجماع Proof of Stake (PoS) یا مکانیزم‌های مشابه استفاده می‌کنن. مثلاً کوین‌هایی که بر پایه Proof of Work (PoW) ساخته شدن — مثل بیت‌کوین — قابل استیک کردن نیستن، چون تو این مدل، تأیید تراکنش‌ها و ساخت بلاک‌ها از طریق ماینینگ انجام می‌شه.
استیکینگ یه ویژگیه که تو پروتکل‌های مختلف بلاک‌چینی پیاده‌سازی شده تا هم امنیت شبکه بالا بره، هم کاربرا به خاطر مشارکتشون پاداش بگیرن. ارزهایی مثل اتریوم 2.0، کاردانو و تزوس مثال‌های معروفی هستن که از استیکینگ پشتیبانی می‌کنن. تو این شبکه‌ها، کاربر می‌تونه کوین‌هاشو تو یه کیف‌پول سازگار با اون شبکه واریز کنه و با مشارکت توی تأیید بلاک‌ها، پاداش بگیره (که بهش می‌گن Staking Rewards).
هر پروژه بلاک‌چینی قوانین خاص خودش رو برای استیکینگ داره. مثلاً ممکنه حداقل مقدار مشخصی کوین برای استیک کردن لازم باشه، یا یه مدت زمان مشخص برای قفل موندن دارایی تعیین شده باشه. علاوه بر این، یه گزینه دیگه هم هست به اسم "استخر استیکینگ" (staking pools) که مخصوص کاربراییه که مقدار کمتری کوین دارن و می‌خوان راحت‌تر توی استیکینگ شرکت کنن. اینطوری شانس گرفتن پاداش هم بیشتر می‌شه.
انواع روش‌های استیک کردن
استیک کردن ارز دیجیتال روش‌های مختلفی داره که هرکدوم سازوکار و مزایای خاص خودشون رو دارن. اگه این مدل‌های مختلف رو بشناسی، راحت‌تر می‌تونی استراتژی استیکی رو انتخاب کنی که به کارت میاد.
اینا رایج‌ترین نوع‌های استیک کردن هستن:
استیک مستقیم:
توکن‌هات رو مستقیماً روی یه شبکه بلاک‌چینی استیک می‌کنی. با این کار توی فرایند اجماع شرکت می‌کنی و پاداش می‌گیری.
استخرهای استیک (Staking Pools):
چند نفر دارایی‌هاشون رو با هم یکی می‌کنن تا یه نود استیک تشکیل بدن. اینطوری احتمال گرفتن پاداش بیشتر می‌شه و کسایی که سرمایه کمی دارن هم می‌تونن راحت‌تر وارد ماجرا بشن. پاداش بین اعضای استخر به نسبت سهمی که داشتن تقسیم می‌شه.
استیک نمایندگی‌شده (Delegated Staking):
می‌تونی قدرت استیکت رو به یه نود ولیدیتور که توسط یه نفر دیگه مدیریت می‌شه واگذار کنی. پاداش بین اون شخص و تو تقسیم می‌شه.
استیک در صرافی (Exchange Staking):
بعضی از صرافی‌ها خدمات استیک ارائه می‌دن. تو فقط کریپتوت رو می‌ذاری، صرافی خودش همه‌چی رو انجام می‌ده و پاداش رو بهت می‌ده.
استیک نقدشونده (Liquid Staking):
یه مدل منعطف‌تره. وقتی دارایی‌ت رو استیک می‌کنی، در عوضش یه توکن نماینده می‌گیری که قابل استفاده توی بقیه پروتکل‌های DeFi هست. اینطوری با یه سرمایه همزمان می‌تونی از دو جا پاداش بگیری: هم از استیک، هم از فعالیت‌های دیگه توی DeFi.
یه نکته‌ی دیگه هم هست: استیک می‌تونه custodial یا non-custodial باشه.
توی استیک custodial، توکن‌هات رو به یه پلتفرم می‌دی. ولی توی استیک non-custodial، دارایی‌ت پیش خودته، داخل کیف پولت.
چطور استیکرها انتخاب می‌شن؟
توی پروتکل‌های اثبات سهام (PoS)، ولیدیتورها برای ساخت بلاک‌های جدید طبق یه‌سری معیار خاص انتخاب می‌شن. مهم‌ترین عامل، مقدار ارز دیجیتالیه که استیک کردن، اما بیشتر بلاک‌چین‌ها فقط به مقدار ارز بسنده نمی‌کنن و فاکتورهای دیگه‌ای هم توی انتخاب دخیلن.
موجودی کیف پول استیکینگ
هرچی یه ولیدیتور ارز بیشتری استیک کنه، احتمال انتخاب شدنش برای اعتبارسنجی بلاک هم بیشتر می‌شه. البته برای اینکه افراد با سرمایه کمتر هم شانس داشته باشن، بعضی از پروتکل‌ها یه مقدار تصادفی بودن توی انتخاب وارد می‌کنن.
انتخاب تصادفی بلاک
برای حفظ عدالت، بعضی بلاک‌چین‌های PoS از روش‌های رمزنگاری خاصی استفاده می‌کنن که باعث می‌شن انتخاب ولیدیتورها تا حدی تصادفی باشه. اینطوری همه‌ی شرکت‌کننده‌ها، چه با سرمایه زیاد و چه کم، امکان گرفتن پاداش دارن.
سن کوین (Coin Age)
توی بعضی موارد، اگه توکن‌هات رو برای مدت بیشتری استیک کنی، احتمال انتخاب شدنت بیشتر می‌شه. این مفهوم به اسم "سن کوین" شناخته می‌شه و از حاصل ضرب تعداد توکن‌های استیک شده در تعداد روزهایی که استیک شدن، به دست میاد.
هرچی مدت استیک بیشتر باشه، شانس ولیدیتور برای انتخاب شدن هم بیشتر می‌شه. البته وقتی یه نود یه بلاک رو با موفقیت تأیید می‌کنه، سن کوینش صفر می‌شه و از نو محاسبه می‌شه.